Halayın ortaya çıkışı yüzyıllar önceki askeri disipline bağlanmıştır. İşte, halayın düzen ve kumanda edilme anlayışıyla ortaya çıktığına dair bazı bilgiler
HALAY NASIL ORTAYA ÇIKTI?
Halaylardaki disiplin , düzen ve kumanda edilme anlayışı akla askeri düzen ve disiplini getirmekte , eski bir askeri topluluk olan alay kavramından yola çıkılarak ilişkilendirme sağlanmaktadır. Askeri bir topluluk olan “alay” , bir emir komuta düzeni içerisinde “alaybeyi” adı verilen komutanlarca yönetilir ve kurallara mutlak suretle uyma zorunluluğu vardır. Yapılan tüm davranışlar bir disiplin içerisindedir. Dolayısıyla halayın, alay sözcüğünden doğduğu söylenebilir. Askeri bir örgüt biçiminin ve kurallarının oyunlarımıza etkisinden oluşmuş bir oyun türüdür.”
Halay Anadolu’nun iç ve doğu kesimlerinde yaygın olarak bilinen, oynanan yerin genişliğine bağlı olarak oyuncu sayısı değişen, genellikle kadın-erkek karışık halde, davul zurna eşliğinde ve toplu, sıralı, bağlı olarak oynanan bir halk oyunu türüdür. Bölgelere göre değişen alay, haley, aley, haliy gibi adlar alan halay kelimesinin, kalabalık insan topluluğu anlamına gelen “alay”dan geldiği söylenmektedir. Kelimenin halay çekmek, halay tepmek şekillerinde kullanımları vardır.
Kökleri çok eskiye gittiği tahmin edilen halay formundaki oyunlar, birçok kültürde törensel dans olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kadın ve erkekler ayrı ayrı veya karışık olarak el ele tutuşarak kimi yörelerde bir halka, kimi yörelerde yarım ay şeklinde bir dizi oluştururlar. Oyuncu sayısı değişkenlik göstermekle birlikte sayının en azından dört-sekiz olması istenir. Halayın başında halayı iyi bilen bir başçeken bulunur. Halay bu kişinin yönlendirmesi ve komutları ile bir disiplin içinde, ayaklar ritimle yere vurularak sürdürülür. Halaya çoğunlukla bağlı diziyle başlanır. Oyuncular birbirlerini küçük el parmaklarından tutarak, kol kola girerek ya da omuzlarından tutarak diziyi oluştururlar. Bazı halaylarda bu diziliş bir süre sonra değişir, bazılarında oyunun sonuna kadar sürer, bazı halaylarda ise halay dizisinin içinden bir kişi çıkarak oyununun ezgisine uygun şekilde solo hareketler yapar.
Halaylar iki, üç, dört bölümlü olabilir. Bölümler; ağırlama, yürütme, yeldirme, hoplatma gibi adlar alır ve halay ağırdan başlayarak hızlanır. Eşlik çalgıları, yörelere göre farklılık göstermekle birlikte genellikle davul ve zurnadır. Bazı yörelerde kadınlar türkü söyleyip def çalarak da halay çekerler. Anadolu’da eşlik türkülerinden ya da figürlerinden kaynaklanan veya olay, yer ya da kişi adı taşıyan yüzlerce halay adı saptanmıştır. Halaylar düğün, nişan, kına gecesi, bayramlar ile askere uğurlama gibi toplu halde yapılan çeşitli eğlencelerde oynanır.
Anadolu’da yaygın olarak oynanmış ve geçmişten günümüze her zaman canlılığını korumuş olan halaylar, günümüzde özellikle hemşeri dernekleri başta olmak üzere çeşitli kurum ve kuruluşların desteği ile şehirlerde geleneksel icra ortamlarının yanında bir sahne performansı olarak da icra edilmektedir.